| Abstract (croatian) | Ova disertacija predstavlja analizu tri specifična zemljišna sukoba koji utječu na kulturnu i prirodnu baštinu u južnom Meksiku i na otočnim Karibima kroz izgradnju jedinice analize koju nazivamo „krajobraz sukoba” i specifičnu metodologiju za njezino predstavljanje koju nazivamo „karte sukoba”. Proučavanju ovih slučajeva pristupa se kroz dva moguća filtera za čitanje, ili narativa, i to studije mira i sukoba te dekolonizacije. Kako bi se postigao ovaj cilj, provedeno je istraživanje sa svrhom analize specifičnih zemljišnih sukoba iz perspektive kulturnog naslijeđa i sukoba. Rad je podijeljen u sedam poglavlja i zaključni dio. Prvo poglavlje predstavlja uvod u istraživačko pitanje i motivaciju istraživača da se bavi ovom temom. Daje se i sažetak konteksta regionalnog sukoba i njegovih osnovnih elemenata. Drugo poglavlje analizira aktualnu literaturu o kulturnom i prirodnom naslijeđu i studijama sukoba u regiji, korištenju krajobraza kao cjeline za analizu te, također, analizira određena prijašnja djela koja se tiču zemljišnih sukoba u ovom području. Treće poglavlje predstavlja teoriju koja stoji iza ideje „krajobraza sukoba” ili „sukoba oko krajobraza”. Tvorbeni elementi su navedeni i izloženi kroz prilagođeni alat oblikovan za njegovo predstavljanje, „karte sukoba“. Osnovni aspekti koji se obrazlažu su identitet, vezanost za zemlju, izgradnja diskursa, moć i društveni utjecaj. Naposljetku se iznosi opis teorije koja stoji u podlozi dva predložena “filtra čitanja” i koja se razrađuje kako bi se objasnile i ispričale “karte sukoba”. Prvi filter je agencija promatrana kroz optiku studija mira i sukoba, a drugi proizlazi iz studija dekolonizacije. Četvrto poglavlje razrađuje istraživački alat oblikovan za izgradnju konfliktnih krajobraza i koji se koristi za kasniju analizu studija slučaja. Temelji se na analizi dionika i etnografskom opažanju. Peto, šesto i sedmo poglavlje čine analize studija slučaja kroz taj predloženi alat. Oni čine uzorak različitih aspekata vezanih uz zemlju, sukob i naslijeđe: a) kontekst očuvanja baštine Samana zaljeva (Dominikanska Republika) prikladan je za promatranje djelovanja aktera u sukobu iz perspektive studija mira i sukoba. b) izmješteno rudarenje u Adjuntasu (Puerto Rico) je slučaj koji se može proučavati u svim fazama sukoba i koji je moguće objasniti kroz predloženi filter čitanja dekolonizacije. Ovo je priča o sukobu koji je započeo izvana. c) razvoj energije vjetra u prevlaci Tehuantepec (Meksiko) pokazuje sukob u kojem je posjedovanje zemljišta i upravljanje baštinom neravnomjerno kako zbog prošlog kolonijalnog naslijeđa u kojem su određene elite postavljale pravila, tako i zbog neriješenih problema koji služe kao prilike za aktiviranje sukoba. To je kontekst trajnog potencijalnog sukoba. Stoga je karta sukoba ovdje ispričana kroz oba filtera čitanja, perspektivu studija mira i sukoba te kroz neke elemente dekolonizacije. Konačno, u zaključnom dijelu rada navode se ključni aspekti i nalazi koji se mogu proučavati u zemljišnim sukobima oko baštine, kao što su odnos između konkurentskih grupa, upravljanje diskursom i pitanje legitimiteta, borba za moć, očekivanja aktera i procesi društvenog licenciranja koji bi mogli dovesti do boljeg razumijevanja i mogućih primjena u transformaciji sukoba. Uvod (krajobrazi sukoba): Tko god kontrolira baštinu, ima izravan pristup simbolima, moći i pravu na uspostavljanje krajobraznog značenja. Iz perspektive krajobraza, sukobi bi bili situacije ili trenuci u kojima oni koji prebivaju u nekom području uočavaju prijetnje svom načinu života i uočavaju sukobe interesa u odnosu na druge dionike. Dakle, krajobraz sukoba je hibrid između karte dionika koju nalazimo u mirovnim studijama i studijama upravljanju sukobima (Susskind i Thomas-Larmer, 1999.) i fokusiranog etnografskog opisa. Stoga se rezultirajući krajobraz može shvatiti kao etnografija proučavanog sukoba uzimajući u obzir posebnosti i činjenicu da će se svaki slučaj razlikovati od drugih sukoba. Četiri predložena elementa koja treba razmotriti u ovim krajobrazima su: a) načelo identiteta. Zajednice, kolektivi, institucije i pojedinci, kao stanovnici krajobraza, stvaraju vezu s krajobrazom koja ih identificira. b) načelo zajedničke povijesti. Izvan samopripisivanja identiteta koje akteri izgrađuju na tlu, njihove su aktivnosti i korijeni također izgradili zajedničku povijest s krajobrazom koju vanjski promatrač može opažati. c) načelo odnosa. Postoje višestruki međusobni odnosi između društvenih subjekata, sektora, institucija, stanovnika i gospodarskih aktivnosti d) načelo geografske reprezentacije. Krajobrazi sukoba razlikuju se od drugih vrsta društvenih sukoba, uglavnom po tome što uvijek postoji aspekt zemlje koji se može predstaviti i koji utječe na naslijeđe, čak i ako je samo simboličan. Zemljište je prisutno i ono predstavlja problem. Njegovo korištenje ili upravljanje potrebno je proučavati zajedno sa sukobom. Predstavljanje zemljišnih sukoba (karte sukoba): Nakon što je izgradnja krajobraza sukoba završena, sljedeći predloženi korak je nastavak organizacije i predstavljanja podataka. U ovom radu se predlažu sljedeće središnje točke za razradu ovih prikaza pod nazivom karte sukoba: 1. Identitet. Iako pojedinac ili grupa ne upravljaju određenim zemljištem, oni mogu smatrati određeni krajobraz ili regiju konstitutivnim elementima izgradnje svoga identiteta. 2. Privrženost zemlji. Grupe, kolektivi i pojedinci koji imaju ulogu u sukobima imaju različite korijene u krajobrazu u kojem vrše svoj utjecaj. Neke skupine imaju zajedničku povijest povezanu stoljećima, kao u slučaju autohtonih naroda. 3. Diskursi. Osim privrženosti i identiteta aktera, važno je prepoznati konstrukciju njihovih diskursa i jezik koji se koristi u sukobima. 4. Odnos prema nasljeđu. Karte sukoba preuzimaju iz analize dionika karakteristike interesa i pozicija aktera kako bi se razumjela vrsta odnosa s određenom baštinom. 5. Moć. Naslijeđe čini moć kada kontrola naslijeđa omogućava pristup resursima, ali i kada omogućuje priznanje nekom akteru, čak i ako taj akter nema pristup tim resursima. Nasljeđe izgrađuje pozicije moći kada se koristi za izgradnju identiteta i diskursa. Nasljeđe čini aktera vidljivim i stavlja ga za pregovarački stol u sukobu u slučajevima kada se to ne bi moglo postići drugim sredstvima. Najprirodniji izraz moći u kartama sukoba i baštine nalazi se u pristupu zemljištu i upravljanju baštinskim resursima. Filtri za čitanje za karte sukoba: Filtri za čitanje su alati za razradu objašnjenja karte sukoba i način da se koherentno pripovijeda o aspektima koji su u njoj predstavljeni. Jedna od mogućnosti je čitanje karte iz pristupa studija mira i sukoba kako bi se moglo razumjeti a) nekompatibilna gledišta aktera (javne pozicije i razlike u interesima) i b) sukobe koji se tiču ljudskih odnosa, odnosno agencija angažiranih pojedinaca. Kao dio ovog filtera mira i sukoba vodi se računa o tome da se troškovi sukoba mogu izraziti za svakog uključenog aktera. Model koji su razradili Shen i sur. (2014), omogućuje uspostavljanje principa koji govori o tome kako društveni sukobi utječu na individualni i kolektivni učinak članova grupe. Filtar drugog čitanja proizlazi iz studija dekolonizacije u slučajevima u kojima se spominju vanjski elementi koji su uspostavljeni s vizijama superiornosti jedne skupine nad drugom. Oni odgovaraju tradicionalnim modelima razvoja u regijama koje čine naslijeđe procesa kolonizacije. Nenadzirani sukobi koji su se odvijali tijekom procesa formiranja neovisnih država i dalje su vidljivi u aktualnim sukobima. Nije neobično da određeni akteri u sukobima oko naslijeđa koriste kategorije koje su same proizvod kolonizacije kada se pozivaju na druge protagoniste, kao i u izgradnji diskursa vlastitoga legitimiteta, zakona i očuvanja baštine. Istraživački alat: Temelj predloženog alata za prikupljanje informacija (izgradnju krajobraza) čine dva elementa: a) mapiranje aktera ili karta dionika, što označava aktivnost prikupljanja percepcijskih podataka kako bi se zabilježila problematična pitanja, odnosi aktera te grupni i pojedinačni interesi. b) etnografske bilješke pisane kroz dubinske intervjue i izvanjska opažanja. U disertaciji se predlaže da uz pomoć ovog alata sukob oko zemljišta može percipirati kao društvena napetost koja proizlazi iz razlika u perspektivama između aktera ili društvenih skupina u pogledu upravljanja baštinom ili resursima. Promišljanja o ovoj ideji u daljnjem rau su dovela do prijedloga sljedećih karakteristika koje ova sporna zemljišta i teritorije posjeduju iz perspektive određenih grupa ili aktera: a) Zemljište je dio njegove identitetske konstrukcije ili na neki način daje legitimitet temeljnom identitetskom diskursu barem jednog aktera. b) Postoje ekonomski ili društveni odnosi između aktera u zemljišnom sukobu. c) Postoji povijesni, dijakronijski kontekst koji objašnjava povezanost aktera sa zemljom i proces uključivanja zemlje u identitet. Još jedan zanimljiv aspekt koji je pronađen tijekom elaboracije alata ukazuje na mogućnost identificiranja trenutne prakse iskorištavanja zemljišta na kojem se nalazi baština, kao i različitih aktera koji smatraju da polažu određena prava. Osim toga, moguće je razjasniti vrstu upravljanja koju svaka od strana u sukobu želi uspostaviti na zemljištu u kojem se baština nalazi. Studije slučaja: STUDIJA SLUČAJA ZALJEVA SAMANA. Zaljev i njegovo okruženje obuhvaćaju regiju otoka Hispaniola koja uključuje i morske i kopnene ekosustave s jedinstvenim karakteristikama u regiji. Primjerice, u zaljevu se nalazi jedna od rijetkih suptropskih šuma u razini mora u području otočnih Kariba te utočište kitova. U prošlosti su različita područja unutar ove regije bila teško dostupna i na neki način izolirana od infrastrukture i urbanog razvoja. Međutim, danas su utjecaji različitih gospodarskih i gradskih aktivnosti promijenili taj kontekst. To je natjeralo različite skupine, grupe i institucije u zemlji da govore o prijepornim pitanjima i stavilo ih na dnevni red javne rasprave o upravljanju baštinom. Tijekom studenog i prosinca 2018. provedeno je 9 dubinskih intervjua i 1 fokusna grupa kako bi se prikupili podaci za krajobraz sukoba u zaljevu Samana. Do sudionika u istraživanju se došlo putem Zaklade Peace Villages (Aldeas de Paz) i mreže njezinih dionika. Prije provedbe zatražen je usmeni pristanak. Studija slučaja o baštinskom sukobu u zaljevu Samana nije takva da bi svaku skupinu dionika činili pojedinačni akteri, nego svaki od sektora uključuje raznoličite pojedince, kolektive i institucije. Poljoprivredne i ribolovne djelatnosti u regiji oduvijek su bile vezane uz iskorištavanje prirodne baštine. Identiteti ribarskih i poljoprivrednih zajednica u regiji konstruirani su iz odnosa koje su različite skupine imale s baštinom. U usporedbi s ostalim dijelovima otoka, područje Samane imalo je slabiju komunikaciju s unutrašnjim područjem, pa su se formirale zajednice s većom samodostatnošću. Nekim se sugovornicima čini da je postojanje i opstanak baštine oduvijek uzimano olako, no dolaskom turizma, dubokomorskog ribolova i rudarskih projekata taj se kontekst promijenio. Korištenje baštine promijenile su odluke koje su donesene izvana, uglavnom iz glavnog grada Santo Dominga. Povećan je broj koncesija za ribolov, izgradnju hotela i rudarstvo. Nakon što su učinci ovih aktivnosti postali značajni, počelo je i natjecanje za resurse. Bilo je različitih izraza protivljenja i brige za budućnost baštine. Neka područja su bila zaštićena, na primjer, Nacionalni park Los Haitises jugozapadno od zaljeva. Uvedeni su i propisi za ribolov, posebno kako bi aktivnosti promatranja kitova bile što atraktivnije. Međutim, nijedna od aktivnosti nije prestala, a učinci su nastavili rasti. Među programima i aktivnostima grupa, primjećujemo da postoji natjecanje za iste resurse i fenomen koji opisuje Shen (2014), odjeljak 3.3.1, smanjenje produktivnosti grupe s obzirom na njezin puni potencijal. STUDIJA SLUČAJA IZMJEŠTENOG RUDARSTVA U ADJUNTASU, PUERTO RICO U drugoj polovici 20. stoljeća na otoku su započeli projekti razvoja industrije i infrastrukture, a jedan od najistaknutijih bio je prijedlog uspostave rudarskog koridora u planinskom području. Veličina predloženog projekta sugerirala je značajnu transformaciju zajednica u regiji, njihove gospodarske aktivnosti, transporta, krajobraza područja i njegove baštine. Bilo je to više od jednog projekta. Plan je podrazumijevao regionalni koridor koji bi se povezao s drugim vrstama infrastrukture koje bi se razvijale u regiji. U srpnju 2019. provedeno je 5 dubinskih intervjua i 1 fokusna grupa kako bi se prikupili podaci za Adjuntas krajobraz sukoba. Do ispitanika se došlo putem lokalnog osoblja nevladine organizacije i online istraživanja. Prije provedbe zatražen je usmeni pristanak za sudjelovanje u istražiovanju. O rudarskom projektu raspravljalo se u ne-lokalnim sferama odlučivanja bez zahvaćanja opće populacije, međutim, informacije su se proširile i podaci o potencijalnim utjecajima projekta izašli su u javnost. Na lokalnoj razini bilo je aktera koji su dali potpunu potporu projektu, drugi su govorili o uvjetnoj potpori uz odgovarajuće ublažavanje utjecaja, dok su se treći izričito protivili. Nitko nije isključio opravdanost potrebe za sličnom gospodarskom prilikom za otok, no središte rasprava je bilo pitanje utjecaja rudarstva i posljedicama rudarskog projekta. Međutim, donošenje odluka bilo je izvan lokalne sfere i u nadležnosti vlade Commonwealtha i američkih agencija. U tim uvjetima, druge lokalne, nacionalne i međunarodne skupine artikulirale su protivljenje projektu s argumentima o potencijalnim društvenim i ekološkim negativnim utjecajima rudarstva na portorikansko društvo i njegovu baštinu. Utrka u vremenu za transformaciju percepcije dionika započela je nakon što su nove informacije postale dostupne i nakon što se uključila lokalna politika. Javno mnijenje je činila šarolika skupina aktera koji su uglavnom bili nepovezani. Zanimljiv aspekt za proučavanje ovog razvoja sukoba su promjene u pozicijama aktera, barem njihove diskurzivne transformacije. Politički dionici, sa specifičnim političkim programima unutar portorikanskog konteksta, pokušali su biti dio oporbenog pokreta. U sklopu ove rasprave neke su stranke promatrale razvoj rudarstva kao mogućnost gospodarskog razvoja otoka nakon stjecanja političke neovisnosti, pa su se samo na trenutak smjestile u grupu protivnika. Karta Adjuntas krajobraza sukoba portorikanskog slučaja predstavlja sukob koji se otvoreno manifestirao u svojoj početnoj fazi, ali čiji potencijalni utjecaji nisu ostvareni zbog mobilizacije oporbenih aktera. Ovo je sukob koji se može proučavati od početka do kraja budući da je započeo najavom izgradnje rudarskog projekta, a umjesto toga završio aktom o stvaranju zaštićenog područja prirodne baštine. Također, slučaj odražava elemente koje valja razmotriti iz perspektive dekolonizacije. Ovo je priča o sukobu koji je započeo izvana. Najavljen je gospodarski i rudarski razvojni projekt na području gdje je postojala samo poljoprivredna djelatnost. Sukob je pomogao ujedinjavanju određenih društvenih sektora s lokane razine oko pitanje zajedničke obrane baštine. Ta agenda nije postojala prije sukoba, ona je konstruirana kao odgovor na njega. Ta situacija nas tjera na razmotranje kolonijalnog karaktera politike Portorika na karti sukoba. Pitanje očuvanja baštine prevladalo je u odnosu na pitanje rudarstva, a dogodio se i fenomen Davida i Golijata (odjeljak 3.2.1), u kojem se oporbena skupina pokazala kao mali i bespomoćni akter kojemu je prijetio svemoćni suparnik. Tražili su podršku, mobilizirali se, gurali problem na politički i izborni dnevni red te su porazili aktere koji su se činili nepobjedivi. Još jedan aspekt koji treba razmotriti iz perspektive dekolonizacije je transformacija značenja. Kada ovdje govorimo o regiji portorikanskog središnjeg planinskog lanca, govorimo o prirodnoj i kulturnoj baštini, ne samo o njezinim resursima. Nekad je bilo drugačije. Izgrađen je novi identitet. Sada se domaći akteri bave očuvanjem i taj ih diskurs osnažuje, a što je još jedan korak u dugom postkolonijalnom procesu. RAZVOJ ENERGIJE VJETRA U PREVLACI TEHUANTEPEC Prevlaka Tehuantepec je fizička geografska i kulturna regija koja se može objasniti kao lonac za taljenje biološke raznolikosti i kulture. Ova regija ima jedan od najatraktivnijih vjetropotencijala za razvoj industrije vjetroelektrana u Meksiku. U okviru istraživačkog projekta o sukobu oko razvoja energije vjetra od strane Centra za građansku suradnju, Centro de Colaboración Cívica (Meksiko), nevladine organizacije za upravljanje sukobima, tijekom 2014., 2015. i 2016. godine, bilo je moguće prikupiti niz zapažanja i provesti intervjue s ljudima, kolektivima, institucijama i ključnim akterima, a što je omogućilo razvoj krajobraza sukoba za ovu studiju slučaja. Vjetroelektrane zahtijevaju proširenja zemljišta značajne veličine, čak i ako se ne koriste u potpunosti. Infrastrukturu elektrana ovoga tipa čine ukopani cementni blokovi na koje su oslonjeni tornjevi s vjetroturbinama, međusobno razmaknuti, kao i cestovna mreža i dalekovodi za servisiranje i transport proizvedene energije u električnu mrežu. Isprva nije bilo jednostavno utvrditi na koji način su se akteri uključili u sukob i pitanje naslijeđa. Ključ je bio krajobraz. Ne postoji način da se prikriju vjetroelektrane unutar određenog prostora. Kad su razvijeni prvi projekti, počela su se postavljati pitanja o upravljanju kolektivnom baštinom. Tko ima pravo transformirati krajobraz u tom opsegu? U slučaju prevlake Tehuantepec, akteri su primijetili da za razliku od drugih vrsta infrastrukture, utjecaj ne postoji samo na lokalni krajobraz, već na cijeli regionalni horizont. K tome, postavljana su pitanja o mogućim utjecajima na biološku raznolikost: preleti ptica selica, podzemne vodene struje, učinci na ribarstvo, gospodarenje krutim i tekućim otpadom. Tada je u središte stavljena i rasprava o očuvanju baštine i utjecaju na baštinu. Iz podataka je moguće isčitati da su izgradnju vjetroelektrana obilježile tri vrste sukoba: a) Pristup zemljištu. Kao i u drugim dijelovima Latinske Amerike, društveni problemi počinju s određenim utjecajima u području pristupa zemljištu. Na primjer, zatvaranje cesta ili transformacije infrastrukture. (De Sousa-Mendes i sur. 2015.). b) Pristup električnoj energiji stanovnika u susjedstvu elektrana. Ako u susjednim regijama postoje područja bez struje, korištenje tog resursa postaje uobičajeni zahtjev stanovnika. U meksičkom slučaju zakon zabranjuje tvrtkama da same isporučuju energiju, to mora prolaziti kroz državnu distribucijsku mrežu. c) Naknade za korištenje zemljišta. Često se javljaju sporovi između tvrtki i vlasnika zemljišta, a koji završavaju ciklusom stalnih godišnjih pregovora o ugovorima. Ovi sukobi bili su samo vrh ledenoga brijega. Stanovnici, poljoprivredni proizvođači, lokalne i regionalne vlasti, tvrtke i ribari na kraju su bili uključeni u kontekst sukoba koji su nazvali „sukobom vjetra“. Važno je zapažanje da su se područja pogođenog stanovništva razlikovala od područja za koje se smatralo da je pod utjecajem projekata i samih stanovnika. Na pozive za sudjelovanje u prosvjedima, demonstracijama, blokadama i mobilizacijama odazivali su se ljudi i iz udaljenih mjesta. Uključujući i one koji čine iseljenike iz glavnog grada zemlje, ali i izinozemstva. Neki su simpatizirali oporbene pokrete jer su se pozivali na autohtoni identitet, zaštitu zemljišta i prijetnje tradicionalnom krajobrazu. Iako među akterima ne postoji konsenzus o tome koji su elementi zemljišta dio tradicionalnog krajobraza, ipak su djelovali u smjeru zajedničke baštine. Prikladan način da se razjasni karta sukoba u ovom slučaju čini perspektiva studija mira i sukoba, uz uključenje nekih elemenata dekolonizacije. Važno je uzeti u obzir da su vjetroelektrane bile prijedlozi koji su došli izvana. Akteri koji su ih razvili nisu imali veze s regijom, ali su uočili potencijale snage vjetra što je činilo predložene aktivnosti povoljnima. Također, treba napomenuti da energetski razvoj vjetra nije bio lokalna agenda. Ova situacija navela je aktere bez zemlje, koji nisu uključeni u komercijalne transakcije, da osude kršenje prava i razviju oporbene pokrete. Infrastrukturna konstrukcija takve visine, do 100 metara visoka, za mnoge je predstavljala uvredu. Bilo je teško ublažiti takvu preobrazbu krajobraza baštine. Dakle, svaki akter je bio ponukan reagirati u skladu sa svojim programom, interesima i resursima. Zaključak: Ključni aspekti koji se mogu analizirati u zemljišnim sukobima oko baštine u ovoj regiji su sljedeći: 1. Akteri se natječu za pristup resursima i upravljanje zemljištem, ali se također okupljaju oko emocija, osjećaja i diskursa. Sama baština ima mnoštvo simbola i identiteta koji se ne smiju obezvrijeđivati. Kada je naslijeđe u središtu sukoba, zemljište se ne može doživljavati samo kao resurs ili posjed, ono postaje naslijeđe. 2. Moraju se razmotriti odnosi između grupa koje se natječu za upravljanje baštinom. Ovaj aspekt podrazumijeva interakciju između različitih skupina s interesima za upravljanje baštinom i njihove odnose moći. 3. Postoje područja utjecaja u kojima akteri uključeni u zemljišni sukob koriste svoju moć za promicanje svojih planova i interesa. Diskursi obrane baštine naslonjeni su na to područje. Ti diskursi im daju legitimitet. 4. Moguće je predvidjeti sukob. Ovaj rad se fokusirao samo na analizu sukoba, ali postoje i moguće primjene ove metode istraživanja i u tom području. Uzimajući u obzir karte sukoba primjećujemo da svaka zajednica ima svoj krajobraz sukoba. Zemljišni sukobi obično počinju aktualnim ili potencijalnim razvojem infrastrukture. Prevencija sukoba je moguća. 5. Očekivani rezultat karte sukoba čini mogućnosti da istraživač predloži naredne korake za proces transformacije sukoba. Jedan od načina za to bi mogao biti promicanje stjecanja društvene licence, a koju daju dionici, za razvoj procesa transformacije sukoba unutar okvira koji povećava ekonomske koristi upravljanja naslijeđem, a istovremeno je u skladu sa zakonskim zahtjevima i okvirima ljudskih prava. 6. Tradicionalne karte dionika su korisne, ali u nekim sukobima to možda neće biti dovoljno. Zemljišni sukobi oko baštine su primjer. Etnografski terenski rad može ponuditi nove kategorije važne za analizu sukoba. |
| Abstract (spanish) | La presente tesis aborda el análisis de tres conflictos territoriales específicos que inciden en el patrimonio cultural en el sur de México y el Caribe hispano insular a través de la construcción de una unidad de análisis denominada paisaje de conflicto y la propuesta de una metodología específica para su representación denominada mapas de conflicto. El estudio de estos casos se aborda a través de dos posibles filtros de lectura, o narrativas, la de los estudios de paz y conflicto y desde la descolonización. Para cumplir con este objetivo, la investigación se realizó a través del estudio de conflictos de patrimonio territorial específicos desde una perspectiva de patrimonio y conflicto. El documento está organizado en siete capítulos y una sección de conclusiones. El capítulo 1 expone una introducción a la pregunta de investigación, la motivación detrás de la tesis, así como un resumen del contexto regional de conflictividad y sus elementos básicos. El capítulo 2 aborda los trabajos de investigación previos en el campo de patrimonio y conflicto en la región de estudio, el uso del concepto de paisaje como unidad de análisis y algunos estudios anteriores respecto a conflictos en el área. El capítulo 3 presenta la teoría que se utilizó para construir el término de paisajes de conflicto. Se realiza una descripción de los elementos que lo componen y sobre los que se basa la herramienta diseñada para la representación específica de estos paisajes, los mapas de conflicto. Además, se tratan los aspectos de identidad, arraigo a la tierra, construcción de discurso, poder e influencia social de los grupos dentro de los conflictos. Por último, se desarrolla una descripción de la teoría utilizada para los filtros de lectura propuestos para los mapas. El primero es el concepto de agencia desde los estudios de Paz y Conflicto y el segundo, desde los elementos de los estudios de descolonización. El capítulo 4 aborda la herramienta de investigación que se construyó para elaborar los paisajes de conflicto y para el posterior entendimiento de los estudios de caso. Ésta se basa en los estudios de actores y la observación etnográfica. Los capítulos 5, 6 y 7 contienen el análisis de los estudios de caso a través de esta herramienta. Éstos manejan aspectos diversos sobre los conceptos de patrimonio, conflicto y uso de la tierra y el territorio. a) Contexto de conservación del patrimonio en la Bahía de Samaná (República Dominicana) en el que se pueden observar las agencias de los actores en conflicto desde la perspectiva de los estudios de Paz y Conflicto. b) La minería desplazada en Adjuntas (Puerto Rico), que es un caso de un conflicto que se puede abordar en todas sus fases y que se puede explicar desde el filtro de lectura propuesto con base en los estudios de descolonización. La historia de este conflicto es la de uno que empezó de manera externa. c) El desarrollo de la energía eólica en el Istmo de Tehuantepec (México) que muestra un conflicto en el que la tenencia de la tierra y el manejo del patrimonio es desigual tanto por el pasado colonial en el que ciertas élites colocaron las reglas como por los problemas sociales presentes que no han sido atendidos y que activan conflictos de manera recurrente. Finalmente, existe una última sección en la que se exponen, a manera de conclusión, los aspectos clave y los hallazgos para los estudios de conflictos patrimoniales y territorio como son las relaciones entre los grupos en competencia, el manejo del discurso y la construcción de legitimidad, las luchas de poder, las expectativas de los actores y los procesos de licencia social que pueden conducir a un mejor entendimiento de los conflictos y a posibles aplicaciones para la transformaciones de los mismos. Introducción (Paisajes de los conflictos): Quien controle el patrimonio tiene acceso directo a los símbolos, al poder y el derecho para establecer significados en el paisaje. Desde una perspectiva de paisaje, los conflictos son situaciones o episodios en los que los moradores del paisaje perciben amenazas a su manera de vivir y observan intereses contrapuestos con otros actores. Desde una perspectiva metodológica, un paisaje de conflicto es una construcción híbrida entre un mapa de actores que se desarrolla en los estudios de Paz y Conflicto (Susskind y Thomas-Larmer 1999) y una descripción etnográfica focalizada. Por lo tanto, el paisaje resultante puede ser estudiado como una etnografía del conflicto al considerar que cada caso de estudio será distinto a otro. Los cuatro elementos que propone esta tesis que tienen utilidad para estudiar estos paisajes son los siguientes: a) Principio de identidad. Comunidades, colectivos, instituciones e individuos, como moradores del paisaje, generan un vínculo con el paisaje que los identifica. b) Principio de historia en común. Más allá de la auto adscripción identitaria que los actores de un conflicto construyen con el territorio, sus actividades y raíces los han vinculado con una historia en común que observador externo puede identificar. c) Principio de relación. Existen diferentes relaciones e interacciones entre los agentes sociales, sectores, instituciones, habitantes y las actividades económicas que desarrollan dentro del paisaje. d) Principio de representación geográfica. Los paisajes de conflictos se distinguen de otros tipos de conflictos sociales principalmente porque siempre cuentan con un aspecto territorial, aunque sea sólo de forma simbólica. La tierra está presente y es un tema en conflicto. La tenencia, el uso y su administración necesitan ser estudiados para entender el conflicto. Representación de los conflictos territoriales sobre patrimonio (Mapas de conflictos): Una vez construido los paisajes de conflicto, el paso siguiente es proceder con la organización de la información y su representación. Esta tesis propone los puntos centrales siguientes para la elaboración de las representaciones de los paisajes, denominados mapas de conflicto: 1. Identidad. Aunque un individuo o grupo no administre cierta tierra patrimonial, éste puede considerar el paisaje o la región como parte de los referentes con los que construye su identidad. 2. Arraigo al territorio. Los grupos, colectivos e individuos que desempeñan un papel en los conflictos poseen diferentes raíces dentro del paisaje en el que ejercen su influencia. Algunos grupos conservan una historia en común con el paisaje que los conecta desde siglos atrás, tal es el caso de los pueblos originarios. 3. Discursos. Además del arraigo y la construcción identitaria de los actores, se debe reconocer la construcción de los discursos y el lenguaje que utilizan dentro de los conflictos. 4. Relación con el patrimonio. Los mapas de conflicto retoman de los estudios multiactor el enfoque en los intereses y las posiciones de las partes en un conflicto para poder comprender las relaciones de cada actor con el patrimonio en disputa. 5. Poder. El patrimonio es poder cuando el primero controla el acceso a recursos, pero también cuando le otorga reconocimiento a un actor, incluso si no tiene acceso al patrimonio mismo. El patrimonio permite la construcción de poder cuando es utilizado para la construcción de la identidad de un actor y la redacción de sus discursos dentro del conflicto. El patrimonio hace a un actor visible y lo coloca en una mesa de negociación a la que no accedería por otra manera. La representación más común del poder dentro de los mapas sobre conflicto y patrimonio es el acceso a la tierra y a la administración del patrimonio mismo. Filtros de lectura, o narrativas, para los mapas de conflicto: Los filtros de lectura son herramientas que permite la explicación de un mapa de conflicto y una forma de narrar con coherencia los aspectos que son representados dentro de los mismos. Una posibilidad es realizar la lectura de un mapa desde los estudios de Paz y Conflicto y así poder comprender a) las percepciones discordantes entre los actores en conflicto (posiciones publicas y diferencias de intereses) y b) los conflictos desde las relaciones humanas, es decir, desde las agencias desde las que los individuos y grupos se involucran en el conflicto. Como parte de este filtro de lectura, también se pueden expresar los costos que involucran para cada actor el hecho de ser parte de un conflicto. El modelo elaborado por Shen et al. (2014) permite establecer un principio para el estudio de como los conflictos sociales repercuten en la productividad y en el desempeño cotidiano de individuos y colectivos. Un segundo filtro de lectura tiene como base los estudios sobre descolonización y es útil cuando existen elementos externos que se establecieron dentro del conflicto con visiones de superioridad de un grupo sobre otro. Esta relación corresponde a los modelos tradicionales de desarrollo en las regiones con legados vivos de un proceso de colonización. Los conflictos desatendidos durante los procesos de formación de países independientes todavía son perceptibles en los conflictos actuales. Es común que algunos actores dentro de conflictos patrimoniales utilicen categorías provenientes de las relaciones coloniales previas para hacer referencias a otros protagonistas, o bien, para la construcción de sus discursos sobre legitimidad, derechos sobre el patrimonio y su conservación. Herramienta de investigación: La base para la herramienta de investigación que propone esta tesis para la recolección de información (construcción de paisaje) se compone de dos elementos: a) el mapeo de actores, o mapa multiactor, que es una actividad en la que se recoge información perceptiva sobre las preocupaciones de los actores y los temas en conflicto, las relaciones entre los mismos, y los intereses individuales y colectivos. b) la elaboración de notas etnográficas que se escriben con base en entrevistas a profundidad y la observación externa del contexto del conflicto. A través de esta herramienta, la tesis propone que un conflicto de territorio puede ser entendido como una tensión social que proviene de las diferencias en las perspectivas entre los actores y los grupos sociales respecto a su patrimonio y el manejo de recursos patrimoniales. Además, la discusión de esta idea también conlleva a la propuesta de algunas características que se observan en las tierras y territorios en disputa: a) La tierra es parte de la construcción de identidad y da legitimidad a los discursos identitarios que utiliza al menos un actor dentro del conflicto. b) Existen relaciones económicas y sociales entre los actores en conflicto y la tierra. c) Existe un contexto histórico y diacrónico, que explica las relaciones entre los actores con la tierra, su patrimonio y el proceso de incorporación de estos a su identidad Otro aspecto de interés que se identificó es que es posible observar las prácticas de explotación de la tierra en el que se encuentra el patrimonio, así como la diversidad de actores que considera que tiene derechos sobre este último. Adicionalmente, es posible aclarar qué tipo de manejo del patrimonio busca cada parte en conflicto y cuál es su visión sobre la administración de la tierra. Estudios de caso: EL CASO DE LA BAHÍA DE SAMANÁ La Bahía y su entorno son una región de la isla La Española que incluye tanto ecosistemas marinos como terrestres con características únicas en el área. Por ejemplo, cuenta con uno de los pocos bosques subtropicales húmedos a nivel del mar en el Caribe insular y un santuario para ballenas. En el pasado, las distintas áreas dentro de esta región eran de acceso limitado y se encontraban aisladas de la infraestructura y el desarrollo urbano. Sin embargo, actualmente los impactos de las distintas actividades económicas y urbanas han transformado este contexto. Al punto de que personas, grupos e instituciones se vieron obligadas a discutir sobre las problemáticas regionales y colocarlas en la agenda pública para la administración del patrimonio. Durante los meses de noviembre y diciembre de 2018, se realizaron nueve entrevistas a profundidad y un grupo focal para la recolección de información necesaria para elaborar el paisaje del conflicto de la Bahía de Samaná. Las personas entrevistadas fueron contactadas a través del equipo de la Fundación Aldeas de Paz y su red de aliados y actores. Se solicitó consentimiento oral a los participantes antes de la realización de las actividades. El estudio de caso del conflicto por el patrimonio de la Bahía de Samaná no puede asociarse a un solo actor por grupo de interés (stakeholder group), cada uno de los sectores involucrados se encuentra constituido por una diversidad de individuos, colectivos e instituciones. La agricultura y las actividades pesqueras en la región siempre han estado asociadas a la explotación del patrimonio natural. Las identidades de las comunidades pesqueras y agrícolas se han construido con base en las relaciones de los distintos grupos con el patrimonio. En comparación con otras regiones de la isla, el área de Samaná se mantuvo con menor comunicación con el interior, así que sus comunidades se formaron con mayor autosuficiencia. Para algunos entrevistados, la percepción era que la existencia y la conservación del patrimonio se daba por sentada, sin embargo, después de la llegada del turismo de masas, la pesca de altura y los proyectos mineros, este contexto experimentó transformaciones. Las decisiones sobre el manejo del patrimonio que se tomaron desde el exterior, principalmente de la ciudad capital de Santo Domingo, transformaron el uso del patrimonio. La pesca, la construcción de hoteles y las concesiones mineras se incrementaron. Comenzó una competencia por los mismos recursos una vez que los impactos de cada una de estas actividades comenzó a ser significativo. Se dio a pie a diferentes manifestaciones de oposición y preocupación por el futuro del patrimonio. Algunas áreas se protegieron, por ejemplo, el Parque Nacional de Los Haitises en el suroeste de la Bahía. Se elaboraron algunas normas para la pesca, especialmente para mantener el atractivo de las actividades de observación de ballenas. Sin embargo, ninguna de éstas detuvo el crecimiento de los impactos. Dentro de las agendas y actividades de los grupos, podemos observar que existe una competencia abierta por los mismos recursos y se materializa el fenómeno descrito por Shen et al. (2014) en la sección 3.3.1, respecto a la reducción de la productividad de los grupos en conflicto respecto a su potencial. EL CASO DE LA MINERÍA DESPLAZADA EN ADJUNTAS, PUERTO RICO En la segunda mitad del siglo XX comenzaron proyectos para el desarrollo industrial e infraestructura de la isla de Puerto Rico. Uno de los más prominentes fue la propuesta para la creación de un corredor minero en la zona montañosa. La magnitud del proyecto propuesto implicaba una transformación de alto nivel de las comunidades de la región, de sus actividades económicas, el transporte, el paisaje y su patrimonio. Más que un proyecto único, el plan proyectaba un corredor regional que conectaría la minería con otras obras de infraestructura a desarrollar en la región. Para conocer mejor este caso, durante julio de 2019, se realizaron 5 entrevistas a profundidad y un grupo focal para recolectar información para la construcción de este paisaje de conflicto en la región de Adjuntas. Los entrevistados fueron contactados a través del apoyo de personal de ONGs locales y a través de búsquedas en línea. Se solicitó el consentimiento oral de los participantes antes de la realización de las actividades. El proyecto minero se discutió inicialmente en esferas de toma de decisiones externas a la isla, sin que tuviera acceso la población en general. Sin embargo, la información se difundió y los posibles impactos del proyecto se hicieron públicos. A nivel local, algunos actores mostraron su apoyo al proyecto, otros ofrecieron apoyo condicional si se realizaba una mitigación de impactos adecuada y otros se mostraron en franca oposición. Ninguna persona descartaba la importancia de una oportunidad económica de esta magnitud para la isla, pero se comenzó una discusión sobre la dimensión de los impactos y las consecuencias de un proyecto minero. La toma de decisión se encontraba fuera de la esfera local dentro del gobierno del Estado Libre Asociado y las agencias de los Estados Unidos. Bajo estas condiciones, grupos locales, nacionales e internacionales se articularon en oposición al proyecto con base en argumentos sobre los impactos potenciales negativos en el ámbito social y ambiental de la minería para la sociedad puertorriqueña y su patrimonio. Así fue como comenzó una carrera contra el tiempo para transformar las percepciones de los diferentes actores a través de información que se hizo disponible al público y para que se involucrara la política local. La opinión pública era un crisol de actores que se encontraba desarticulado, por lo tal, un aspecto a estudiar en el conflicto fue este cambio en las posiciones de los actores, al menos en términos discursivos. Actores políticos, con agendas políticas específicas para el contexto puertorriqueño intentaron ser parte del movimiento de oposición. Como parte de este debate, algunos sectores en conflicto incluso consideraban que el desarrollo minero podía ser un motor de desarrollo económico para la isla una vez que obtuviera su independencia, por lo que su oposición al proyecto sería temporal. El mapa del paisaje del conflicto del estudio de caso de Adjuntas, Puerto Rico, es una representación de un conflicto que se manifestó abiertamente desde su etapa inicial, pero cuyos impactos potenciales no llegaron a materializarse debió a la movilización de los actores que se opusieron. Este es un conflicto que puede ser estudiado de principio a fin ya que comenzó con el anuncio de la construcción del proyecto y terminó con la creación de un área de conservación del patrimonio en el lugar en el que se desarrollaría la minería. Muestra elementos a analizar desde una perspectiva de descolonización. Es la historia de un conflicto que comenzó desde fuera. Se pretendía realizar un proyecto económico y de minería en un área en la que sólo se desarrollaban actividades agrícolas. El conflicto contribuyó a la unión de ciertos sectores sociales en torno a la defensa del patrimonio desde el ámbito local. Esta agenda no existía antes del conflicto, se construyó como respuesta al mismo. Esta situación obliga entonces a considerar el carácter político colonial de Puerto Rico dentro del mapa del conflicto. La agenda por la conservación del patrimonio superó a la de la explotación minera y se desarrolló el fenómeno de David y Goliat (sección 3.2.1) en el que un grupo de oposición, que se mostraba como indefenso y pequeño, era amenazado por un rival todopoderoso. Ellos buscaron apoyo, se movilizaron, llevaron el tema a la agenda política y electoral y lograron vencer a los actores que parecían invencibles. Otro punto para considerar desde la perspectiva de la descolonización es la transformación de significados. Cuando se habla ahora de la región de la Cordillera Central de Puerto Rico, se habla de patrimonio cultural y natural, no sólo de sus recursos. Solía ser antes de manera inversa. Se construyó una identidad nueva. Ahora los actores locales se encuentran a cargo de la conservación del patrimonio y el discurso que construyeron los empodera, un paso más de un largo proceso poscolonial. EL DESARROLLO DE LA ENERGÍA EÓLICA EN EL ISTMO DE TEHUANTEPEC El Istmo de Tehuantepec es una región física y cultural que puede ser explicada a través de la metáfora de un crisol de biodiversidad y cultura. Esta región posee uno de los potenciales de viento más atractivos para el desarrollo de la energía eólica en México. Como parte del marco del proyecto de estudio sobre la conflictividad en torno al desarrollo de la energía eólica, desarrollado por el Centro de Colaboración Cívica en los años 2014, 2015 y 2015, se recolectó una serie de observaciones y entrevistas a personas, colectivos, instituciones y actores clave que permitieron el análisis del paisaje del conflicto para este estudio de caso. Los parques eólicos requieren de extensiones de tierra de tamaño considerable, aunque no las utilicen en su totalidad. La infraestructura para la construcción de una planta de este tipo se compone de bloques de cemento enterrados sobre los que se erigen torres y generadores eléctricos, con espacios entre unos y otros, así como de caminos y redes para transportar la energía generada hacia la red eléctrica. En una primera instancia, no fue fácil identificar cómo este tipo de proyectos terminó involucrado en temas de patrimonio y conflicto. La clave fue el paisaje. No hay manera de ocultar un parque eólico dentro de cierto territorio. Cuando se desarrollaron los primeros proyectos, comenzaron las preguntas sobre el manejo del patrimonio en común. Una pregunta fue, ¿quién tiene derecho para transformar el paisaje en tal magnitud? En el caso del Istmo de Tehuantepec, los actores observaron que a diferencia de otros proyectos de infraestructura, no sólo se impacta el paisaje local, sino también el horizonte completo de la región. Además, se realizaron cuestionamientos sobre impactos posibles en la biodiversidad: el tránsito de aves migratorias, el flujo de corrientes subterráneas, los efectos en la pesca y por el manejo de residuos líquidos y sólidos. Fue aquí donde algunos actores colocaron la discusión sobre conservación e impacto en el patrimonio en el centro. A través del análisis realizado, es posible entender que la construcción de los parques eólicos se caracterizó por tres tipos de conflictos: a) Acceso a la tierra. Así como ha sucedido también en otras partes de América Latina, las problemáticas sociales comenzaron con los cambios en el acceso. Por ejemplo, el cierre de caminos o la transformación de infraestructura existente. (De SousaMendes et al. 2015). b) El acceso a la electricidad para los habitantes adyacentes a los parques. En el caso de existir áreas sin suministro eléctrico, el uso de este recurso fue una demanda común por las personas. En el caso mexicano, la ley prohíbe a las compañías suministrar directamente la electricidad y es necesario realizarlo a través de la red estatal de distribución. c) Pagos por uso de la tierra. Las tensiones surgieron frecuentemente entre las empresas y los dueños de las tierras al punto que terminaron en ciclos anuales de renegociación de contratos. Estos conflictos fueron sólo la punta del iceberg. Los habitantes, agricultores, autoridades locales y regionales, empresas, pescadores, entro otros, terminaron sumando a las tensiones hasta configurar un contexto que se terminó siendo nombrado el conflicto eólico. Una observación importante es que, en ocasiones, las áreas poblacionales afectadas difieren de los polígonos de los proyectos y de la percepción de los propios habitantes. Los llamados a participar en protestas, manifestaciones, bloqueos y movilizaciones tuvieron respuesta incluso por personas en lugares lejanos. Incluidas aquellas personas que forman parte de la diáspora en la capital del país y en el exterior. Varias personas simpatizaron con los movimientos de oposición ya que ésta apelaba a la identidad indígena, la protección del territorio y las amenazas hacia el paisaje tradicional. Aunque no hay consenso entre los actores sobre qué elementos de la tierra son parte del paisaje tradicional, sí se identificó una unión respecto a la defensa del patrimonio común. Una manera adecuada de narrar el mapa de conflicto de este estudio de caso es hacerlo desde la perspectiva de Paz y Conflicto con el añadido de ciertos elementos de los estudios de descolonización. Es importante considerar que los parques eólicos fueron una iniciativa que llegó desde fuera. Los actores que los desarrollaron no tenían vínculo con la región, pero observaron el potencial de viento que hacía la actividad posible. Además, también se debe destacar que este desarrollo eléctrico tampoco era parte de la agenda local. Esta situación generó que algunos actores sin tierra y no involucrados en las operaciones comerciales, terminaran denunciando violaciones a derechos humanos y hayan constituido movimientos de oposición. La construcción de infraestructura de tal altura, hasta de 100 metros de altura, se erigió como una afrenta para algunos. En proyectos así es difícil mitigar las transformaciones en un paisaje patrimonial. Por lo tanto, cada actor se vio obligado a actuar de acuerdo con su agenda, intereses y recursos. Conclusiones: Algunos aspectos clave a estudiar en los conflictos territoriales sobre patrimonio en la región son los siguientes: 1. Los actores compiten por el acceso a los recursos y la gestión de la tierra, pero también se congregan en torno a emociones, sentimientos y discursos. El patrimonio en sí tiene una carga de símbolos e identidades que no deben demeritarse. Cuando el patrimonio está en el centro de un conflicto, la tierra no puede percibirse sólo como un recurso o por su tenencia, se convierte en patrimonio. 2. Deben considerarse las relaciones entre grupos que compiten por la gestión del patrimonio. Este aspecto implica la interacción entre los distintos grupos con intereses patrimoniales y sus relaciones de poder. 3. Existen áreas de influencia en las que los actores involucrados en un conflicto de tierras utilizan su poder para promover su agenda e intereses. Los discursos de defensa del patrimonio se arraigan en estos sitios. Les proporcionan legitimidad. 4. Es posible anticiparse a un conflicto. Esta tesis se centró únicamente en el análisis de conflictos, pero también existen aplicaciones posibles. Al reflexionar sobre los mapas de conflictos, podemos observar que cada comunidad tiene su propio contexto de conflictividad. Por lo general, los conflictos por el patrimonio comienzan con el desarrollo de infraestructura actual o potencial. La prevención de conflictos es posible. 5. Un resultado esperado de un mapa de conflictos es la posibilidad de que el investigador proponga siguientes pasos para un proceso de transformación de conflictos. Si fuese el caso y existieran condiciones, una forma podría ser promover la adquisición de una licencia social, otorgada por los grupos de interés, para el desarrollo de un proceso de transformación de conflictos en un marco que potencie los beneficios económicos de la gestión del patrimonio y, al mismo tiempo, cumpla con los requisitos legales y un marco de derechos humanos. 6. Los mapas de actores tradicionales son útiles, pero en algunos conflictos pueden no ser suficientes. Los conflictos del patrimonio territorial son un ejemplo. El trabajo de campo etnográfico puede agregar nuevas categorías para el análisis de conflictos. |
